Kunst in het landschap

Ik zie, ik zie wat jij niet ziet...

Ouders van kleinere kinderen kennen zonder twijfel het spelletje ‘ik zie, ik zie wat jij niet ziet’. Een speler daagt de medespelers uit om op basis van een hint iets concreet te zien in de ruimte of het landschap. “Het is wit en groen...?”, “dat bad in de weide!”. Hoe vrijer de spelers, hoe moeilijker het spel. In de open ruimte kan het uren duren want iedereen ziet immers andere dingen en ervaart andere impulsen. En meteen zijn we bij de kern van landschapsbeleving. Niets persoonlijker dan de ervaring van het landschap. Als men uw mening zou vragen over de inrichting van uw dorpsomgeving, wordt het gesprek vermoedelijk zeer beladen. Vraag twee mensen vanuit hetzelfde punt naar een landschap te kijken en ze vertellen elk een ander verhaal, afhankelijk van hun vooropleiding of levenservaring. Het analyseren en observeren van een landschap is afhankelijk van diverse factoren, zowel ervaring als kennis en verwachtingen spelen een rol. Dit is ook de reden waarom het boeiend is om kunstenaars los te laten in het landschap en hun carte blanche te geven bij het realiseren van een kunstproject. Kunstenaars zijn het gewoon hun impressies via een kunstwerk te kanaliseren. Kan een kunstwerk in het landschap - zoals deze van Kunst en Zwalm - ons inzichten verschaffen in de individuele beleving van het landschap door de kunstenaar? Reikt de kunstenaar ons een handleiding of oplossing aan om zelf het landschap hoogst persoonlijk te benaderen? De organisator van Kunst en Zwalm trekt om de twee jaar met een groepje kunstenaars het Zwalmse landschap in en biedt hen een forum om met dat landschap aan de slag te gaan. Dit jaar koos vzw Boem een ander actieterrein uit dan de voorgaande jaren en stippelde een wandeling uit met start en aankomst aan het Provinciaal Natuureducatiefcentrum De Kaaihoeve in Meilegem.

 Patrick Merckaert van vzw Boem formuleert het als volgt: “Wij zijn als kunstenaar te gast in dit landschap. Het is niet de bedoeling dat de kunstenaar het landschap domineert, maar dat zijn werk geïntegreerd wordt in de omgeving, ermee communiceert.  Van bij de aanvang in 1997 was het de bedoeling om met elkaar (de kunstenaars) en de bewoners van de streek kennis te maken. We hebben geen vaste plek, geen eigen expositieruimte, maar zijn met dit kunstproject te gast in de streek. Daarom selecteren we ook geen kunstwerken, wel kunstenaars die een interessante invulling geven aan het concept en de streek. We drukken de kunstenaars altijd op het hart dat ze dit project moeten opvatten als “vakantiewerk”, als een experiment en dat ze even hun eigen traject of carrière los mogen laten.”

Zwalm en omgeving

De Vlaamse Ardennen profileren zich als ‘Vlaanderens mooiste landschap’ en dat schept verwachtingen bij de bezoekers van Kunst en Zwalm. De idylle hangt als een nevel boven de plek waar de kunstenaars de confrontatie zoeken met het landschap. De interpretatie van de bezoeker is puur persoonlijk. De ene ziet een romantisch landschap, de ander een land dat door de jaren heen gekneed en verwoest of beschadigd is. Een term als ‘authentiek’ is niet op zijn plaats. Toch toont een blik op de landschapsatlas dat grote delen van het gebied waarin Kunst en Zwalm plaatsvindt, aangeduid zijn als ‘ankerplaatsen’. De landschapsatlas is een inventaris van de meest waardevolle landschappelijke gebieden in Vlaanderen, waardevol vooral vanuit cultuur-historisch oogpunt. Landschappen hebben echter ook andere waarden: bijvoorbeeld ecologische, sociaal-economische, ruimtelijk structurerende en esthetische. De gebruikswaarde is voor de landbouwer is anders dan voor de recreant. De waarde die de mensen aan het landschap geven is dus puur persoonlijk. Desalniettemin worden diverse zones langs het Kunst en Zwalm parcours ook cultuur-historisch, esthetisch en biologisch waardevol bevonden door experts. De omgeving van de Kaaihoeve is een natuurreservaat met een hoge biologische waarde. De meersen vormen een interessant biotoop voor de watervogels. De biologen en ecologen zullen deze plek vermoedelijk waardevoller inschatten dan de zandgroeve van enkele kilometers verderop. Nochtans is dit een zeer boeiende plek voor geologen, filosofen en kunstenaars. Architecten en geschiedkundigen zullen dan weer meer belang hechten aan de omgeving van het kasteel van Beerlegem. De organisator omschrijft deze zones als drie verschillende landschapstypen, maar eigenlijk zijn het alledrie plekken waar de mens al grondig heeft ingegrepen. Hoe mooi en gaaf sommige van deze plaatsen ook mogen zijn, authentiek zijn ze allerminst.

De interpretatie van de kunstenaar

Roel Jacobs is een kunstenaar die vooral de ecologische waarde van het landschap benadrukt in zijn werk. Hij wil in Zwalm een arboretum van bedreigde boomsoorten creëren. Voorlopig is dat een fictief arboretum want Jacobs plant geen bomen, wel paaltjes met de naam van bedreigde bomen. De omwonenden kunnen een boom adopteren om er een leven lang voor te zorgen zodat alweer wat bomen worden gered. Aan de start van het parcours worden postkaarten uitgedeeld. Daarop staat een bewerkt beeld van de plek anno 2025, inclusief volwassen boom.

Roel Jacobs: “Het gaat om bomen die op de rode lijst staan én bomen die in deze omgeving thuishoren. Uiteraard is het niet de bedoeling om exoten aan te planten, wel bijvoorbeeld zwarte populier of wilde appel. Ik wil met mijn kunstproject de aandacht trekken op het belang van biodiversiteit.”

Rik Moens daarentegen plaatst in de zandgroeve vier meter hoge panelen die vooral een esthetisch effect beogen. Kunstenares Kelly Schacht werkt dan weer met de natuurlijke barrière van de Schelde die op zich een structurerende rol speelt in het landschap. Luc  Ewen gaat aan de slag met de sociale context en wil Zwalm laten figureren in een fictief verhaal. De kunstenaar gaat bewust of onbewust om met de diverse landschapswaarden. Hij is onze bevoorrechte gids om de verscheidenheid van het landschap beter te begrijpen. 

Artikel verschenen in De Beiaard, augustus 2009.